De American Lunchroom
Op dit moment wordt de laatste hand gelegd aan de verbouwing vande percelen Kalverstraat 16-18 en Jonge Roelensteeg 1-21. In opdrachtvan de Kroonenberg Groep wordt het complex door Rappange & Partnersarchitecten verbouwd tot winkelruimte met daarboven zeven appartementen.Tussen 1898 en 1958 bevond zich op dit adres de AmericanLunchroom, opgericht door Willem Cornelis Sickesz (1852-1916).Bij de verbouwing kwam de restaurantzaal uit 1912 tevoorschijn, metrestanten van het gestucte cassettenplafond en fragmenten van de stucafwerkingenop de wanden. De vensteropeningen in de Jonge Roelensteeg,lange tijd dichtgemetseld, zijn weer geopend. Hierdoor krijgt meneen indruk van de oorspronkelijke ruimtewerking van de zaal.
De restaurantzaal van de American Lunchroom, kort na de opening in 1912, gezien vanaf dezijde van de Kalverstraat naar de Nieuwezijds Voorburgwal. Foto uit het gedenkboek ter gelegenheidvan het 25-jarig bestaan van de American Lunchroom (SAA) |
Dezelfde ruimte, na verbouwing. Kroonlijst en cassettenplafond blijken nog gedeeltelijk aanwezigte zijn. Bij de verbouwing is de vensterindeling uitgevoerd naar de oorspronkelijke ontwerptekeningvan Hartkamp uit 1911 (foto: Wim Ruigrok) |
De American Lunchroom opende kort voor deinhuldiging van koningin Wilhelmina, op 3 september1898, in het perceel Kalverstraat 16. Dezaak, opgezet naar Amerikaans voorbeeld en de eerstemet de aanduiding 'lunchroom', was direct een grootsucces, wat indirect ook bleek uit de vele lunchroomsdie in navolging van Sickesz' zaak openden, en die nietalleen de formule maar soms zelfs dezelfde naam gebruikten.De American Lunchroom adverteerde zeerfrequent, met onder andere typisch Amerikaanseetenswaren, zoals sandwiches '(Amerikaansch systeemzonder korst)', American plumpudding, lemon squash(met en zonder spuitwater), maar ook met typisch Hollandsegerechten zoals Hollandse en Schotse maatjesharingmet geroosterd brood, zalmsalade, spiegeleierenen erwtensoep. De vele advertenties verschaffen eenaardige inkijk in de bedrijfsvoering: het veelal inwonendevrouwelijke personeel diende de moderne talen– en dan met name het Engels – goed te beheersen, dezaak was gesloten op zondagen en op de erkende christelijkefeestdagen, en het geven van fooien aan het personeelwas uitdrukkelijk niet toegestaan.
De hoogtijdagen: moderne interieurs
De verbouwing in 1898 was uitgevoerd door de architectenA. Jacot (1864-1927) en W. Oldewelt (1865-1906) (1)en bleef toen beperkt tot de kelder en de begane grond.In 1902 volgde de eerste belangrijke uitbreiding, opnieuwdoor Jacot en Oldewelt, met een ruime entreehalin de steeg en een grote hoge zaal. De hal, bekleed metgeel Chiros-marmer uit Griekenland, was voorzien vaneen grote spiegel, een rood-marmeren fontein en elektrischlicht. Voor de betimmeringen in blank mahoniehoutvolgde men 'den modernen trant van de lunchroomaan de Kalverstraat'. (2) De zwierige art-nouveauvormgeving met golvende belijningen was op dat momentinderdaad het nieuwste van het nieuwste. Na dezeuitbreiding werd ook het bestaande gedeelte van dezaak grondig onder handen genomen en kwam de huidigegevel tot stand. Bij de toespraak tijdens de openingwees de directeur op de ondervonden moeilijkhedentijdens de bouw en aan de exploitatie verbonden.'Thans beschikte hij echter over een staf van dameswaar hij in alle opzichten op bouwen kon. Bovenal zouhet zijn streven zijn alles goedkoop en van goede kwaliteitte geven'. (3)
In 1911 volgde een uitbreiding met het buurpandKalverstraat 18, bestemd voor een chocolaterie die uitsluitendcacao en chocolade uit de fabriek van de Gebr.Sickesz. verkocht. (4) Een jaar later verrees in de JongeRoelensteeg een restaurantzaal met plaats voor 200personen. Architect J.W.F. Hartkamp (1864-1947) borduurdevoor de nieuwe gevels voort op het ontwerp vanzijn voorgangers, maar koos binnen voor een neo-classicistischevormentaal die op dat moment 'en vogue'was. (5) Kenmerkend voor het nieuwe interieur waren hetcassettenplafond en de klassieke zuilen en balustradenvan wit en geel marmer. De betimmeringen van Cubamahoniehouten bespanningen van gele moiré-zijdesloten aan op het oudere werk en zorgden ondanks destilistische verscheidenheid toch voor eenheid in de interieurs.Hoge ramen en een glazen kap bezet met gekleurdglas-in-lood uit het atelier voor glasschilderkunstvan de firma De Vos uit Utrecht vulden de monumentaleruimte overdag met goudkleurig licht.
In de aanloop naar de Olympiade van 1928 werd deeertijds 'moderne' stijl van Jacot en Oldewelt – inmiddelsgedateerd – vervangen door eigentijdse interieursin de vormentaal van de Amsterdamse School. Hartkamptekende ook voor deze verbouwing maar werktedaarbij samen met de firma's J.B. Hillen en Winkelman& Van der Bijl: 'De firma Hille [sic!], die de inrichtingverzorgde, heeft tal van gezellige hoekjes gemaakt en defonkelende glas in loodramen en origineele lampenvan Ir. Winkelman geven aan de verschillende zaaltjeseen zeer intiem en voornaam cachet'. (6)
Teloorgang en herstel
De gevel van de restaurantzaalaan de Jonge Roelensteeg.De ramen zijn hersteld en deoude firmanaam waarvan deletters zijn weggehakt is weerleesbaar (foto: Wim Ruigrok) |
In 1958 maakte het Algemeen Handelsblad meldingvan de verkoop van de zaak aan Albert Heijn N.V. (7) DeAmerican Lunchroom sloot op 11 april 1959 de deurenvoor het publiek en na een grondige verbouwing heropendede zaak op 17 december 1959 als AmericanCorner, met een coffeeshop, grillroom en restauranttearoom.De bekende columnist Jaques Gans (1907-1972) had geen goed woord over voor de transformatie:'Met verbazing zat ik achter de hoge klassieke ramenvan mijn stamcafé naar de overzijde van de Kalverstraatte kijken. Waar Albert Heijn de gedegen AmericanLunchroom met zijn prachtig houtwerk gesloopt heeftom er een schreeuwerige cafetaria voor in de plaats temaken, dat het midden lijkt tussen een jukebox-affaireen een bioscoophal'. (8) Restanten van het interieur kwamenterecht in de collectie van het Stedelijk Museum:verschillende smeedijzeren lampen met gebrandschilderdglas-in-lood, een aantal decoratieve beschilderdewandpanelen en enkele banken met bekledingsstofnaar ontwerp van Jaap Gidding. (9)
Voorafgaand aan de sluiting besteedden diversedagbladen aandacht aan het bijzondere karakter van dezaak, waarbij men een verrassende vergelijking maakte:'wie de inrichting en sfeer van de salon van een klassiekmailschip wil ondergaan, moet eens gaan lunchen ofdineren in het restaurant van de American Lunchroomin de Kalverstraat. Dit is, maar dan ook helemaal precies,de eetsalon 1e of 2e klas van een “Titanic”, een“Gelria”, een “Johan” [van Oldenbarneveldt]. Het blijft,als men het heeft ontdekt, een wonderlijke sensatie, enwij gaan expres daarvoor een enkele maal bij de AmericanLunchroom eten. Wij hopen alleen maar, dat menniet vandaag of morgen de bevlieging krijgt van te willenmoderniseren, dit als door een wonder gespaarde,kostelijk restant van de nabloei der belle Epoque zougaan prijs geven'. (10) Dit was, zoals we zagen, een ijdelehoop. Toen in 1969 ook restaurant Formosa verderopin de Kalverstraat sloot, was de kritiek op eigenaar AlbertHeijn niet van de lucht: 'in de Kalverstraat treedthij [Albert Heijn] op als de executair-testamentair vaneen complete cultuurstroming. Eerst heeft hij de oudeAmerican Lunchroom ten grave gedragen en nu moetFormosa eruit. Dat waren van die etablissementen waarfors in vlees en kleding zittende dames, meestal groepsgewijs,vermoeid van het winkelen een kopje kofe eneen inke punt taart kwamen gebruiken, een en anderoverspoeld met veel conversatie'. (11)
In 1969 werd de American Corner – inmiddels AlbertsCorner geheten – opnieuw verbouwd en telde nudrie afzonderlijk inrichtingen. Eind jaren zeventig vielhet doek definitief. Later zaten hier een filiaal van dekledingzaak Cool Cat aan de Kalverstraat en de Supperclubin het achterste gedeelte. Het exterieur van hetcomplex verloor gaandeweg steeds meer van zijn oorspronkelijkedetaillering. Bij de verbouwing door Rappangezijn de gevels weer geheel hersteld en is ook deoude bedrijfsnaam in de Jonge Roelensteeg voor heteerst sinds lange tijd weer zichtbaar!
David Mulder
Voetnoten
1 Zie voor meer over deze architectenVincent van Rossem, 'A.Jacot (1864-1927), W. Oldewelt(1865-1906). Een veelbelovendbegin' in: Binnenstad 228/229,juni 2008. Nader onderzoek inhet Bevolkingsregister heeft devolledige naam van Oldeweltaan het licht gebracht: FriedrichWilhelm Ferdinand Oldewelt.Tussen 1885 en 1889 verbleef hijvoor zijn opleiding in Parijs.
2 Het Nieuws van den Dag: kleinecourant, 18 februari 1903. Dezeopmerking doet vermoeden datde verbouwing van 1898 niet isuitgevoerd in overeenstemmingmet de ontwerptekeningen. Depui en het interieur zijn daaroptraditioneler van vormgeving,met toepassing van motieven dieaan de Hollandse renaissancezijn ontleend. Mogelijk is delunchroom tussen 1898 en 1902onder handen genomen.
3 De Tijd: godsdienstig-staatkundigdagblad, 18 februari 1903.
4 De fabriek in chocolade en suikerwerkenwerd geleid door Sickeszen zijn broer Joseph ArmandusWillem(1847-1924).
5 De door Hartkamp ontworpenuitbreiding was stilistisch sterkverwant aan hetgeen Jacot (Oldeweltwas in 1906 overleden) indeze jaren bouwde, zoals Maisonde Bonneterie, verderop in deKalverstraat, en het luxueuzewinkelpaleis van de firma Hirsch et Cie. aan het Leidseplein.
6 De Maasbode, 12 maart 1928.
7 Algemeen Handelsblad, 17 oktober 1958.
8 De Telegraaf, 12 december 1959.
9 De stukken zijn beschreven en afgebeeld in: I. de Roode en M.Groot, Wonen in de Amsterdamse School: ontwerpen voor het interieur1910-1930, 2016, p. 224-225, en waren tevens te zien op de gelijknamigetentoonstelling in het Stedelijk Museum.
10 De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad, 22 mei 1957.
11 De Tijd: dagblad voor Nederland, 17 februari 1969.
(Uit: Binnenstad 284, nov./dec. 2017)